Асбест – силикат класына жататын табиғи ұсақ талшықты минералдардың тұтас тобының сауда нарығындағы атауы. Бүгінгі мақалада біз оның қасиеттері, қолданылуы және асбесттің қандай түрлері адам денсаулығына әсер ететінін баяндаймыз.
Химиялық құрамы, құрылысы жағынан ерекшеленетін және адамға әртүрлі әсеріне байланысты екі негізгі топқа бөлінеді. Біріншісі – серпентинит (хризотил немесе ақ асбест), екіншісі – амфиболдар (актинолит, антофилит, тремолит, амозит немесе қоңыр асбест, кроцидолит немесе көкшіл асбест және басқалары). Амфиболды асбестті пайдалануға әлемде әуелден тыйым салынған, ал қазір қолданылатын асбесттің жалғыз түрі – хризотил асбесті. Хризотил Қазақстанда, Ресейде, Бразилияда және Қытайда өндіріледі, бірақ минералдың игерілмеген үлкен қоры Канада, Оңтүстік Африка және АҚШ сияқты көптеген елде кездеседі.
Хризотилдің сипаттамасы мен қасиеттері
Егер асбесттің фотосуреттерін қарасаңыз, оның шынымен де жұқа талшықтардан тұратынын байқауға болады. Бұл отқа төзімді, икемді және берік талшықты материал келесі қасиеттерге ие:
- Созылуға аса төзімді: хризотил талшықтарының созылу күші 3000 МПа-дан жоғары, бұл болаттан 3-4 есе жоғары. Осы қасиеті хризотилді бетон үшін қолданылатын тамаша арматуралық құрамдас етеді, бетонды механикалық кернеуге төзімді әрі берік қылады.
- Сілтіге төзімді: хризотил рН 9,1-ден 10,3-ке дейін болатын сілтілі ортаға төзімді. Бұл қасиет хризотилді бетон және темірбетон конструкциялары құрылысында, сондай-ақ цемент өнімдерін өндіруде қолдануға мүмкіндік береді.
- Ыстыққа және радиацияға төзімді: хризотил 1450-1500°C дейінгі температураға төзе алады, жанбайды. Радиациядан қорғайтын материал саналады. Осы қасиеттеріне байланысты хризотил отқа төзімді және жанбайтын материалдар, жылу оқшаулағыш және әскери мақсаттағы бұйымдар өндірісінде қолданылады.
- Төзімді: хризотил-асбесттен жасалған нәрселер уақыт өте келе қасиеттерін жоғалтпай 50-60 немесе одан да көп жыл қызмет етеді. Бұл хризотилді құрылыс пен өнеркәсіп үшін экономикалық тұрғыдан тиімді материал етеді.
Хризотил асбесттен не жасалады?
Бұрын хризотил асбест құрылыста, машина жасауда және химия өнеркәсібінде оқшаулағыш материалдар, асбест баулары, тығыздағыштар, ыстыққа төзімді маталар және сүзгілер сияқты өнімдерді өндіру үшін кеңінен қолданылды. Дегенмен қазір әлемдегі хризотилдің 95%-дан астамы асбест құбырлары, шифер және тежегіш төсемдер сияқты кеңінен танылған жоғары тығыз хризотил цемент материалдарды өндіру үшін пайдаланылады.
Асбесттің қауіпі – аңыз ба, шындық па?
Хризотил мен амфиболдар асбест түрлері саналғанымен, олардың қауіптілік дәрежесін анықтайтын құрамы мен құрылымы жағынан айтарлықтай басқаша.
Химиялық құрамы. Егер хризотил магний гидросиликатына жатса, онда құрамындағы бұл металдардың үлесі жоғары болғандықтан амфиболдар темір гидросиликаттары саналады.
Хризотил мен амфиболдардың құрылысы.
Бір немесе басқа металдың жоғары үлесі талшықтардың құрылымы мен пішінін анықтайды. Егер хризотил талшықтары жұмсақ және жібектей пішінді қуыс, бұралған түтіктер болса, амфиболды асбест – қатты инелерге ұқсас қатты цилиндр талшық. Химиялық құрамы мен формасы арқылы ағзаға әсері анықталады. Хризотил өкпеге түскенде өкпенің қышқылды ортасының әсерінен оның талшықтарындағы магний тез ериді, талшықтың бөлшектерге ыдырауын және олардың қалдықтарын макрофаг жасушаларының өкпеден шығаруын жеңілдетеді. Ал керісінше қатты, ине тәрізді амфибол талшықтары қышқыл әсерінен ерімейді және ағзадан шықпай, ұзақ жылдар бойы сақталады, өкпе тінін зақымдайды, ұзақ уақыт бойы қабынуға сеп болып, онкологиялық ісік пайда болу қаупін арттырады.
Бір кездері амфиболды асбест Батыстағы өнеркәсібі дамыған елдерде белсенді қолданылған еді. Ол үй құрылысында нашар бақыланатын жағдайларда бос оқшаулағыш материалдар ретінде қолданылып ауру деңгейінің артуына әкеп соқты.
Хризотил асбесті өкпеден тез шығарылуына байланысты, жұмыс істегенде негізгі қауіпсіздік шаралары сақталса – қауіпсіз. Тәуекел тобына негізінен хризотил асбестті өндіру және өңдеу саласында жұмыс істейтін жұмысшылар, яғни шикізат түріндегі асбестпен тікелей әрекеттесетіндер жатады. Бүгінгі таңда өндірістегі жұмысшыларды қорғау шараларына ерекше көңіл бөлініп жатыр, соның нәтижесінде Қазақстанда кейінгі онжылдықта асбестке байланысты аурулар тіркелмеген.
Тұтынушылар таза асбестпен емес, шағын концентрациядағы талшықтары бар материалдармен әрекеттеседі. Мысалы, шифердің құрамы мынадай:
- 7% хризотил
- 90% цемент
- 3% химиялық байланысқан су.
Осылайша, хризотил талшықтары цемент матрицасына дейін ұнтақталған және шиферден денсаулыққа қауіп төндіретін деңгейде бөліне алмайды. Сондықтан, ГОСТ 30340-2012, ХРИЗОТИЛ ЦЕМЕНТ БӨЛІКТІ БЕТТЕР, 6.2-тармағында көрсетілгендей: Беттер мен бөлшектер улы емес және олармен тікелей әрекеттескенде адам ағзасына зиян келтірмейді. Тағы да оқыңыздар: https://kaz.nur.kz/society/2221134-asbest-turaly-ne-bilesiz-qasietteri-qoldanyluy-zhane-adam-densaulygyna-aseri/
